Kruikenzeiker

Kruikenzeiker

Troetelnaam van een Tilburger tijdens carnaval, wanneer Tilburg Kruikenstad genoemd wordt. De naam is verbonden met het Tilburgse verleden als textielstad. In die tijd moesten de arbeiders hun urine in een kruik verzamelen, ofwel in de ‘kruik zeiken’. Het is niet bekend wie of wanneer deze benaming voor de Tilburgse carnavalsvierders heeft gegeven. Maar in de jaren vijftig was deze naam al ingeburgerd. Eind 1984 bracht de VVV het Kruikezèkerke uit, een dropje in de vorm van dit symbool.

Op de Heuvel staat sinds 1968 tijdens de carnavalsdagen het levensgrote beeld van de kruikenzeiker op een sokkel. Wordt ook wel eens menneke genoemd. Deze wordt daar op carnavalszaterdagmiddag geplaatst, en op carnavalsdinsdag rond middernacht weer weggehaald.

Bron: Regionaal archief

Kruikenzeiker: mythe of werkelijkheid?

De naam herinnert aan het gebruik van urine bij enkele bewerkingen van de wol. Die werd gewassen, aldus een acte uit 1689 ‘met een stinckende vochtighe materie, te weten met warm stinckende pis’. Het is een van de oudste verhalen over het gebruik van urine bij de textielnijverheid. Volgens een textieldeskundige bij uitstek, de Tilburgse ingenieur Piet van Gorp, werd urine vroeger gebruikt bij het vollen, het wassen en het verven.
Dat gebeurde niet alleen in Tilburg, maar overal waar lakens of wollen stoffen werden gefabriceerd. Bij het wassen was de urine reinigingsmiddel, bij het vollen werd ‘verrotte urine’ als reinigings- en glijmiddel gebruikt en bij het verven van wol bevorderde de urine, mits juist gebruikt, het gelijkmatig verven. Van de fabriek van Pollet & Co, waarvan op de hoek van de Utrechtsestraat/Fabriekstraat de fabrikantenvilla nog in volle glorie overeind staat, is een verfboek uit 1822 bewaard gebleven. Daarin komen diverse recepten voor waarin de toevoeging van ‘emmers pis’ wordt beschreven. De prijs bedroeg toen 8 duiten (= 5 cent) voor een emmer.

De urine werd door de arbeiders in kruiken meegenomen naar het fabriekshuis of later de fabriek. Voor alle duidelijkheid: het gebruik van menselijke urine staat buiten kijf en in het verleden is de verzamelde ‘pis’ zeker meegenomen naar de werkplaats waar het vollen, verven of wassen plaatsvond.
Bron: drs. Henk van Doremalen,

De boeiende historie van Tilburg, de Tilburgers en hun textiel,
in: Ach Lieve Tijd Tilburg (Zwolle, Uitgeverij Waanders BV, 1994), p. 104.